Các Quan Xét: Chương 8
Bản Dịch Việt Ngữ
1. Sau đó, người Ép-ra-im đã nói với ông: “Tại sao ông đối xử với chúng tôi như vậy? Tại sao ông không gọi chúng tôi khi ông đi đánh dân Ma-đi-an?” Họ cãi với ông kịch liệt. 2. Nhưng ông đã trả lời cho họ rằng: “Việc tôi làm đâu có so sánh được với anh em? Không phải nho mót của Ép-ra-im còn hơn cả mùa nho của A-bi-ê-xê-rít hay sao? 3. Đức Chúa Trời đã trao Ô-rép và Xê-ép, là hai lãnh tụ của dân Ma-đi-an, vào tay của anh em. So sánh với anh em, tôi có làm được điều gì?” Khi nghe ông nói những lời đó, họ nguôi cơn giận cùng ông.
4. Ghi-đê-ôn đến sông Giô-đanh, rồi vượt qua sông. Ông và ba trăm người theo ông đều mệt nhưng họ vẫn cố sức truy đuổi. 5. Ông nói với người Su-cốt rằng: “Xin cho những người theo tôi một ít bánh, bởi vì họ kiệt sức. Tôi đang đuổi theo Xê-bách và Xanh-mu-na, là hai vua Ma-đi-an.” 6. Các lãnh đạo của Su-cốt trả lời: “Tay của ông đã nắm được tay của Xê-bách và Xanh-mu-na chưa mà ông bảo chúng tôi phải cấp bánh cho quân lính của ông?” 7. Ghi-đê-ôn đáp: “Nếu như vậy, khi Đức Giê-hô-va trao Xê-bách và Xanh-mu-na vào tay của tôi, tôi sẽ lấy gai gốc và chông gai trong hoang mạc mà đánh nát thịt các ông.”
8. Từ đó, ông đi lên Phê-nu-ên và cũng nói với dân Phê-nu-ên giống như vậy. Dân Phê-nu-ên cũng trả lời ông giống y như dân Su-cốt đã trả lời. 9. Vì vậy, ông nói với dân Phê-nu-ên rằng: “Khi tôi trở về trong chiến thắng, tôi sẽ phá tan cái tháp nầy.”
10. Lúc đó, Xê-bách và Xanh-mu-na đang ở tại Cạt-cô với quân lính của họ, khoảng mười lăm ngàn người, là số quân còn sót lại của dân phương Đông, bởi vì một trăm hai mươi nghìn người biết dùng gươm đã bị giết. 11. Ghi-đê-ôn đã đi lên theo con đường của dân du mục về phía đông của Nô-bách và Giô-bê-ha, rồi tấn công vào trại quân trong khi họ tưởng rằng đã được an toàn. 12. Xê-bách và Xanh-mu-na chạy trốn, nhưng ông đuổi theo bắt được hai vua của Ma-đi-an là Xê-bách và Xanh-mu-na. Cả đạo binh rối loạn.
13. Ghi-đê-ôn con của Giô-ách từ chiến trường trở về, theo ngã đèo Hê-re. 14. Ông bắt một thanh niên của dân Su-cốt, tra hỏi nó. Nó đã viết ra tên các lãnh đạo và trưởng lão của Su-cốt là bảy mươi bảy người. 15. Ông đến với dân Su-cốt, rồi nói: “Đây là Xê-bách và Xanh-mu-na mà các ngươi đã mắng ta rằng: ‘Tay của ông đã nắm được tay của Xê-bách và Xanh-mu-na chưa mà bảo chúng tôi phải cấp bánh cho những kẻ kiệt sức của ông?’” 16. Sau đó, ông đã bắt các trưởng lão của thành, rồi lấy gai gốc và chông gai nơi hoang mạc mà dạy họ và người Su-cốt. 17. Sau đó, ông đã phá hủy tháp Phê-nu-ên và giết những người trong thành.
18. Sau đó, Ghi-đê-ôn hỏi Xê-bách và Xanh-mu-na: “Những người mà các ngươi đã giết tại Tha-bô như thế nào?” Họ đáp: “Họ cũng giống như ông. Người nào cũng trông như một vương tử.” 19. Ông đáp: “Họ là anh em của ta, là các con trai của mẹ ta. Thật như Đức Giê-hô-va hằng sống, nếu các ngươi để cho họ còn sống thì ta cũng không giết các ngươi.” 20. Rồi ông bảo Giê-the con đầu lòng của ông: “Con hãy lại giết họ đi.” Nhưng cậu thiếu niên không dám rút gươm ra, vì cậu sợ bởi vì cậu còn trẻ. 21. Xê-bách và Xanh-mu-na nói: “Chính ông hãy giết chúng tôi đi, vì người sao thì sức vậy.” Do đó, Ghi-đê-ôn đã đứng lên giết Xê-bách và Xanh-mu-na, rồi lấy những vật hình lưỡi liềm đeo nơi cổ các lạc đà của họ.
22. Sau đó, người Y-sơ-ra-ên nói với Ghi-đê-ôn: “Xin ông, con trai, và cháu của ông hãy cai trị chúng tôi, bởi vì ông đã giải cứu chúng tôi khỏi tay dân Ma-đi-an.” 23. Ghi-đê-ôn trả lời: “Ta không cai trị các ngươi, con trai của ta cũng không cai trị các ngươi, nhưng Đức Giê-hô-va sẽ cai trị các ngươi.”
24. Nhưng Ghi-đê-ôn đã nói với họ: “Ta thỉnh cầu các ngươi một điều. Mỗi người trong các ngươi hãy cho ta một vòng đeo tai mà các ngươi đã cướp được.” (bởi vì người Ích-ma-ên có tục đeo vòng vàng nơi tai.) 25. Họ đáp: “Chúng tôi sẵn sàng tặng.” Họ trải một áo choàng ra, rồi mỗi người ném vào đó một vòng đeo tai mà họ đã lấy làm chiến lợi phẩm. 26. Những vòng đeo tai vàng mà Ghi-đê-ôn đã xin, cân được một ngàn bảy trăm siếc-lơ vàng, không kể những đồ trang sức hình trăng lưỡi liềm, dây chuyền, và những áo màu điều của vua Ma-đi-an thường mặc, cùng những vòng đeo cổ của lạc đà. 27. Ghi-đê-ôn đã lấy vàng đó làm một cái tượng ê-phót đặt trong thành của mình tại Óp-ra. Cả Y-sơ-ra-ên phạm tội tà dâm với nó tại đó. Nó đã trở thành một cạm bẫy cho Ghi-đê-ôn và cả gia đình của ông.
28. Dân Ma-đi-an bị khuất phục trước dân Y-sơ-ra-ên, họ không cất đầu lên được nữa. Trong đời của Ghi-đê-ôn, đất nước được yên bình trong bốn mươi năm.
29. Giê-ru-ba-anh, con trai của Giô-ách, trở về cư ngụ trong nhà của mình. 30. Ghi-đê-ôn có bảy mươi con trai. Đó là những con ruột của ông, bởi vì ông có nhiều vợ. 31. Một tỳ thiếp của ông tại Si-chem sinh cho ông một con trai. Ông đặt tên cho nó là A-bi-mê-léc.
32. Ghi-đê-ôn, con trai của Giô-ách, qua đời trong tuổi già nua. Người ta chôn ông tại phần mộ của Giô-ách là cha của ông, ở Óp-ra, thuộc địa phận của dòng họ A-bi-ê-xê-rít.
33. Ngay sau khi Ghi-đê-ôn qua đời, dân Y-sơ-ra-ên trở lại phạm tội tà dâm với các thần Ba-anh và tôn Ba-anh Bê-rít làm thần của họ. 34. Dân Y-sơ-ra-ên không còn nhớ đến Giê-hô-va Đức Chúa Trời của mình, là Đấng đã giải cứu họ ra khỏi tay những kẻ thù của họ ở chung quanh. 35. Họ cũng không bày tỏ lòng biết ơn đối với nhà Giê-ru-ba-anh, là Ghi-đê-ôn, về tất cả những việc tốt đẹp mà ông đã làm cho dân Y-sơ-ra-ên.
Bản Dịch 1925
1. Người Ép-ra-im bèn nói cùng Ghê-đê-ôn rằng: Vì sao ông đã đãi chúng tôi như vậy? Khi ông đi giao chiến cùng dân Ma-đi-an, sao không gọi chúng tôi đi với? Chúng cãi cùng người cách dữ dội. 2. Nhưng người đáp cùng chúng rằng: Sánh với anh em, tôi há có làm được điều chi? Sự mót nho của Ép-ra-im há chẳng hơn mùa gặt nho của A-bi-ê-xe sao? 3. Đức Chúa Trời đã phó Ô-rép và Xê-ép là hai quan trưởng dân Ma-đi-an, vào tay anh em. Đem sánh với anh em, tôi nào có làm được điều gì? Khi người nói lời ấy rồi, cơn giận của chúng bèn nguôi.
4. Ghê-đê-ôn đi tới sông Giô-đanh, sang qua cùng ba trăm người đồng theo mình; dẫu mệt nhọc, họ cũng cứ rượt theo quân nghịch. 5. Người bèn nói cùng dân Su-cốt rằng: Ta xin các ngươi hãy cấp một vài ổ bánh cho dân theo ta, vì chúng mệt nhọc; ta đang đuổi theo Xê-bách và Xanh-mu-na, hai vua Ma-đi-an. 6. Nhưng các quan trưởng Su-cốt đáp rằng: Chớ thì ông đã cầm nơi tay mình cườm tay của Xê-bách và Xanh-mu-na chưa, nên chúng tôi phải cấp bánh cho đạo binh ông? 7. Ghê-đê-ôn la lên rằng: Thế thì, khi Đức Giê-hô-va đã phó Xê-bách và Xanh-mu-na vào tay ta, ta sẽ lấy chông đồng vắng và nhánh gai mà đánh thịt các ngươi! 8. Từ đó, người đi lên đến Phê-nu-ên và cũng nói một cách ấy với dân Phê-nu-ên. Dân Phê-nu-ên đáp cùng người y như dân Su-cốt đã đáp. 9. Vậy, người cũng nói với dân Phê-nu-ên rằng: Khi ta trở về bình an, ắt sẽ phá hủy cái tháp nầy.
10. Xê-bách và Xanh-mu-na ở tại Cạt-cô với quân binh mình, số chừng mười lăm ngàn người, là kẻ còn sót lại trong đạo binh của các người phương Đông; vì một trăm hai mươi ngàn người có tài cầm gươm đã bị giết. 11. Ghê-đê-ôn đi lên theo đường của những dân ở dưới trại, tại hướng đông Nô-bách và Giô-bê-ha, đánh bại đạo binh vẫn tưởng rằng mình bình an vô-sự. 12. Khi Xê-bách và Xanh-mu-na chạy trốn, người đuổi theo bắt được hai vua Ma-đi-an, là Xê-bách và Xanh-mu-na, và đánh cả đạo binh vỡ chạy.
13. Đoạn, Ghê-đê-ôn, con trai Giô-ách, ở trận trở về qua dốc Hê-re, 14. bắt một đứa con trai trẻ ở Su-cốt, tra hỏi nó, rồi nó viết khai tên những quan trưởng và trưởng lão của Su-cốt, số được bảy mươi bảy người. 15. Kế đó, người đến cùng dân Su-cốt, mà nói rằng: Nầy Xê-bách và Xanh-mu-na mà các ngươi đã mắng ta rằng: Chớ thì ông đã cầm cườm tay Xê-bách và Xanh-mu-na nơi tay mình chưa, nên chúng tôi phải cấp bánh cho dân mệt nhọc của ông? 16. Vậy, người bắt các trưởng lão của thành, lấy chông gai nơi đồng vắng mà đánh phạt những người Su-cốt; 17. cũng phá hủy tháp Phê-nu-ên và giết những người của thành ấy.
18. Đoạn, người nói cùng Xê-bách và Xanh-mu-na rằng: Các người kia mà hai ngươi đã giết tại Tha-bô là làm sao? Hai vua đáp: Chúng nó cũng như ngươi; mỗi người đều có hình vóc như một hoàng tử. 19. Người tiếp: Ấy là anh em ta, con của mẹ ta. Quả thật, ta chỉ Đức Giê-hô-va hằng sống mà thề, nếu hai ngươi đã để anh em ta sống, thì nay ta không giết hai ngươi! 20. Đoạn, Ghê-đê-ôn nói cùng Giê-the, con đầu lòng mình, mà rằng: Hãy chổi dậy, giết họ đi. Nhưng người trẻ chẳng rút gươm ra vì sợ: người vẫn còn thiếu niên. 21. Xê-bách và Xanh-mu-na nói: Chính ngươi hãy chổi dậy và đánh chúng ta đi; vì hễ người thể nào thì sức thể ấy. Ghê-đê-ôn bèn chổi dậy, giết Xê-bách và Xanh-mu-na; đoạn lấy đồ trang sức hình như trăng lưỡi liềm ở nơi cổ lạc đà của hai vua.
22. Bấy giờ, những người Y-sơ-ra-ên nói cùng Ghê-đê-ôn rằng: Xin ông, con trai, và cháu ông hãy quản trị chúng tôi, vì ông đã giải cứu chúng tôi khỏi tay dân Ma-đi-an. 23. Nhưng Ghê-đê-ôn đáp cùng chúng rằng: Ta chẳng quản trị các ngươi, con trai ta cũng không quản trị các ngươi đâu; Đức Giê-hô-va sẽ quản trị các ngươi.
24. Đoạn, Ghê-đê-ôn nói cùng chúng rằng: Ta chỉ xin các ngươi một điều nầy, là mỗi người trong các ngươi phải giao cho ta những vòng mình đã đoạt lấy. (Vả, quân nghịch có những vòng vàng, vì chúng nó vốn là dân Ích-ma-ên). 25. Chúng đáp: Chúng tôi sẵn lòng giao cho ông. Họ trải một áo tơi ra, rồi hết thảy đều ném vào đó những vòng của mình đã đoạt lấy. 26. Những vòng vàng mà Ghê-đê-ôn đã xin, cân được một ngàn bảy trăm siếc-lơ vàng, không kể những đồ trang sức hình như trăng lưỡi liềm, hoa tai, và áo sắc điều của vua Ma-đi-an thường mặc, cùng những kiềng nơi cổ lạc đà. 27. Ghê-đê-ôn lấy vật đó làm một cái ê-phót, để trong thành mình tại Óp-ra. Cả Y-sơ-ra-ên đều cúng thờ cái ê-phót đó; nó trở thành một cái bẫy cho Ghê-đê-ôn và cả nhà người.
28. Dân Ma-đi-an bị phục trước mặt dân Y-sơ-ra-ên, chẳng cất đầu lên được nữa; nên trong đời Ghê-đê-ôn, xứ được hòa bình trọn bốn mươi năm. 29. Giê-ru-ba-anh, con trai Giô-ách, trở về và ở trong nhà mình. 30. Vả, Ghê-đê-ôn sanh được bảy mươi con trai, vì người có nhiều vợ. 31. Vợ lẽ người ở tại Si-chem, cũng sanh cho người một con trai đặt tên là A-bi-mê-léc.
32. Đoạn, Ghê-đê-ôn, con trai Giô-ách, qua đời, tuổi tác đã cao, được chôn trong mả của Giô-ách, cha người, tại Óp-ra, là thành dân A-bi-ê-xê-rít. 33. Sau khi Ghê-đê-ôn qua đời, dân Y-sơ-ra-ên trở lại hành dâm cùng các Ba-anh, và chọn Ba-anh-Bê-rít làm thần. 34. Như vậy, dân Y-sơ-ra-ên không nhớ đến Giê-hô-va Đức Chúa Trời mình, là Đấng đã giải cứu họ khỏi tay các kẻ thù nghịch ở chung quanh; 35. và cũng không có lòng thảo chút nào với nhà Giê-ru-ba-anh, là Ghê-đê-ôn, về các ơn mà người đã làm cho Y-sơ-ra-ên.
Bản Dịch 2011
Ghi-đê-ôn Chiến Thắng và Báo Thù
1 Bấy giờ người Ép-ra-im bắt bẻ Ghi-đê-ôn rằng, “Tại sao ông đối xử với chúng tôi như vậy? Tại sao khi đi đánh dân Mi-đi-an ông không cho gọi chúng tôi đi chung?” Họ đả kích Ghi-đê-ôn nặng lời.
2 Nhưng Ghi-đê-ôn đáp lời họ, “Những gì tôi làm có thể sánh được với anh em sao? Há chẳng phải nho mót của Ép-ra-im còn hơn cả một mùa nho của A-bi-ê-xe sao? 3 Ðức Chúa Trời đã phó vào tay anh em hai thủ lãnh của dân Mi-đi-an là Ô-rép và Xê-ép, thì những gì tôi đã làm có thể sánh được với anh em sao?” Khi nghe ông nói thế, cơn giận của họ bèn dịu xuống.
4 Ghi-đê-ôn đến Sông Giô-đanh và qua sông. Ông và ba trăm người đi với ông đều mệt đuối, nhưng họ vẫn cố sức truy đuổi quân thù. 5 Ghi-đê-ôn đến nói với dân Su-cốt rằng, “Xin quý vị cho những người theo tôi ít bánh, vì họ kiệt sức quá rồi, và tôi đang truy kích Xê-ba và Xanh-mun-na, các vua dân Mi-đi-an.”
6 Nhưng các lãnh tụ ở Su-cốt đáp, “Chắc gì ông sẽ cầm được tay của Xê-ba và Xanh-mun-na trong tay ông, mà chúng tôi phải lấy bánh cho binh lính của ông ăn?”
7 Ghi-đê-ôn đáp, “Nếu vậy thì khi CHÚA đã phó Xê-ba và Xanh-mun-na vào tay tôi, tôi sẽ lấy gai trong đồng hoang và gai thạch nam mà đánh nát thịt các người.”
8 Từ đó ông tiến lên Pê-nu-ên, và cũng hỏi dân Pê-nu-ên như vậy, nhưng họ cũng đáp lại với ông giống như dân Su-cốt đã đáp. 9 Vì thế ông nói với dân Pê-nu-ên, “Khi tôi chiến thắng trở về, tôi sẽ phá tan cái tháp này.”
10 Bấy giờ Xê-ba và Xanh-mun-na đang ở tại Cạc-cơ với khoảng mười lăm ngàn binh lính. Ðó là quân số còn lại của đại quân các dân phương đông, vì một trăm hai mươi ngàn người cầm gươm đã ngã chết. 11 Ghi-đê-ôn đi lên theo ngả của dân du mục, về phía đông của Nô-ba và Gióp-bê-ha, và tấn công vào trại quân trong khi họ tưởng rằng đã bình an vô sự. 12 Xê-ba và Xanh-mun-na liền chạy trốn. Ông đuổi theo họ và bắt được hai vua dân Mi-đi-an là Xê-ba và Xanh-mun-na, vì thế tàn quân rối loạn, mạnh ai nấy chạy cứu mạng.
13 Ghi-đê-ôn con của Giô-ách từ chiến trường trở về, theo ngả Dốc Hê-rê. 14 Ông bắt được một cậu thiếu niên ở Su-cốt, và tra hỏi cậu ấy. Cậu ấy liền kê khai cho Ghi-đê-ôn tên tất cả những người lãnh đạo và các trưởng lão của Thành Su-cốt, gồm bảy mươi bảy người. 15 Sau đó Ghi-đê-ôn đến với dân Su-cốt và nói, “Ðây là Xê-ba và Xanh-mun-na, những người mà các ông đã mỉa mai tôi rằng, ‘Chắc gì ông sẽ cầm được tay của Xê-ba và Xanh-mun-na trong tay, mà chúng tôi phải lấy bánh cho binh lính của ông ăn?’” 16 Nói xong ông ra lịnh bắt các trưởng lão trong thành lại, rồi lấy gai trong đồng hoang và gai thạch nam đánh phạt họ và dạy các lãnh tụ ở Su-cốt một bài học. 17 Ông cũng phá hủy tháp Pê-nu-ên và giết các lãnh tụ của thành ấy.
18 Kế đó Ghi-đê-ôn hỏi Xê-ba và Xanh-mun-na, “Những người các ngươi giết ở Ta-bô như thế nào?”
Họ đáp, “Họ cũng giống như ông; người nào cũng trông như một vương tử.”
19 Ông đáp, “Họ là anh em ta, các con trai của mẹ ta. Có CHÚA Hằng Sống chứng giám, nếu các ngươi đã để cho họ sống, thì ta sẽ không giết các ngươi.” 20 Rồi ông bảo Giê-the con đầu lòng của ông, “Con hãy lại giết họ đi.” Nhưng cậu ấy không dám rút gươm ra, vì cậu ấy nhát, bởi cậu còn trẻ.
21 Xê-ba và Xanh-mun-na bèn nói, “Chính ông hãy đứng dậy và giết chúng tôi, vì người sao thì sức vậy.” Vậy Ghi-đê-ôn đứng dậy và giết Xê-ba và Xanh-mun-na; rồi ông lấy những vật hình lưỡi liềm đeo nơi cổ các lạc đà của họ.
Ghi-đê-ôn Ðúc Ê-phót
22 Bấy giờ dân I-sơ-ra-ên nói với Ghi-đê-ôn, “Xin ông lãnh đạo chúng tôi –ông, con trai ông, và cháu ông– vì ông đã giải thoát chúng tôi khỏi tay dân Mi-đi-an.”
23 Ghi-đê-ôn đáp với họ, “Tôi sẽ không lãnh đạo anh em, con trai tôi cũng sẽ không lãnh đạo anh em. CHÚA sẽ lãnh đạo anh em.” 24 Rồi Ghi-đê-ôn nói tiếp, “Tôi có một lời yêu cầu anh em. Xin mỗi người cho tôi một vòng đeo tai mà anh em đã lấy làm chiến lợi phẩm.” Số là quân giặc đều đeo khoen tai bằng vàng, bởi họ là dòng dõi của Ích-ma-ên.
25 Họ đáp, “Chúng tôi rất sẵn sàng trao cho ông.” Vậy họ trải một áo choàng ra, rồi mỗi người ném vào một vòng đeo tai mà họ đã lấy làm chiến lợi phẩm. 26 Số vàng của các vòng đeo tai mà Ghi-đê-ôn xin cân được mười chín ký-lô rưỡi, không kể những đồ trang sức hình lưỡi liềm, những trân châu, những bộ vương phục màu tím của các vua Mi-đi-an, và những kiềng trang sức trên cổ lạc đà của họ. 27 Ghi-đê-ôn lấy những vàng đó đúc thành một ê-phót, rồi đặt nó trong thành của ông tại Óp-ra. Toàn dân I-sơ-ra-ên phạm tội tà dâm với nó bằng cách thờ nó, và nó đã trở thành một cái bẫy cho Ghi-đê-ôn và gia đình ông.
28 Vậy dân Mi-đi-an bị khuất phục trước dân I-sơ-ra-ên, và chúng chẳng ngất đầu lên được nữa. Trọn đời của Ghi-đê-ôn, xứ được bình yên trong bốn mươi năm.
Ghi-đê-ôn Qua Ðời
29 Giê-ru-ba-anh con trai Giô-ách trở về sống trong nhà ông. 30 Ghi-đê-ôn có bảy mươi con trai; ấy là những con ruột của ông, vì ông có nhiều vợ. 31 Một tỳ thiếp của ông, quê ở Sê-chem, cũng sinh cho ông một con trai; ông đặt tên cho đứa con ấy là A-bi-mê-léc. 32 Rồi Ghi-đê-ôn con trai Giô-ách qua đời trong tuổi già nua. Người ta chôn ông trong mộ của Giô-ách cha ông, tại Óp-ra, thuộc địa phận của dòng họ A-bi-ê-xe.
33 Vừa khi Ghi-đê-ôn qua đời, dân I-sơ-ra-ên liền sa ngã và phạm tội tà dâm với các Thần Ba-anh. Họ tôn Ba-anh Bê-rít làm thần của họ. 34 Dân I-sơ-ra-ên chẳng nhớ rằng CHÚA là Thần của họ, Ðấng đã giải cứu họ khỏi tay quân thù tứ phía. 35 Họ cũng chẳng bày tỏ lòng trung thành với gia đình của Giê-ru-ba-anh, tức Ghi-đê-ôn, để đền đáp những điều tốt đẹp mà ông ấy đã làm cho I-sơ-ra-ên.
Tài Liệu
- Kinh Thánh - Bản Dịch 1925 - Thánh Kinh Hội Anh Quốc và Hải Ngoại
- Kinh Thánh - Bản Dịch 2011 - Mục sư Đặng Ngọc Báu
- Kinh Thánh - Bản Dịch Việt Ngữ - Thư Viện Tin Lành
- Kinh Thánh - Bản Dịch Đại Chúng - Thư Viện Tin Lành
- Kinh Thánh - Bản Dịch Ngữ Căn - Thư Viện Tin Lành
- Giô-suê
- Các Quan Xét
- Các Quan Xét: Chương 7
- Các Quan Xét: Chương 9
- Ru-tơ
- Bách Khoa Từ Điển Tin Lành